بررسی آراء فقهی مذاهب اسلامی در خصوص استهلال

مقدمه

رؤیت هلال، یکى از مسائل بحث‏برانگیز، مهم و پر مسأله است که در طول تاریخ، همواره در هر دوره‏اى برخی مسائل آن، مورد نزاع و اختلاف آراء بوده است. در این میان، مسئله رؤیت هلال پیش از زوال، بیش از همه مورد بحث بوده است و نیز در زمان ما نیز موضوعاتی نظیر اشتراط یا عدم اشتراط اتّحاد آفاق و اعتبار قولِ هَیَوى، محاسبات فلکى و سرانجام رؤیت هلال با چشم مسلّح از بحث‏برانگیزترین فروعِ این موضوع است. البته در رؤیت هلال، مباحث بسیارى مطرح بوده است که از آن جمله می‏توان به طُرُق و اماراتِ معتبَر براى ثبوت هلال، رؤیت، و صور مختلف آن، گذشت سى روز از ماه قمرى قبل، طرق و اماراتِ غیرمعتبر مانند غروب هلال بعد از شفق، تطوّق(به نظر برخى)، شهادت یک شاهد، شهادت زن؛ حکم حاکم در رؤیت هلال، شهادت بر شهادت، چگونگى ثبوت هلال در قطبین، وظیفه شاک ّ در هلال شوّال، ضابطه وحدت و تقارب افق، لیلة القدر و ارتباط آن با رؤیت که همگی آنها را می‏توان به مصداق «اختلاف امت من رحمتی» دانست. البته اگر اختلاف همه حکومت‏ها و مردم بر سر وارد شدن در ماه رمضان و خروج از آن و یا معین کردن روز عید قربان باشد، این امر نه تنها دیگر، خیر و رحمت نیست، بلکه نوعی مصیبت است؛ اگر چه فقط یک مورد باشد. در حالی که عمر این اختلاف، به عدد سال‏های هجری است، اما تنها در قرن بیستم، نمونه‏های بسیار و غیرقابل انکاری از این اختلافات دیده شده است. بنابراین ما در این مقاله به بررسی آراء فقهی مذاهب اسلامی در خصوص استهلال می‏پردازیم. در این زمینه، موضوعات زیر مورد بررسی قرار می‏گیرد:

۱.   از چه راهی فرا رسیدن، ماه رمضان به ثبوت می‏رسد؟

۲.   اختلاف مطالع چیست؟

۳.   آیا می‏توان برای اثبات آغاز یا اتمام ماه رمضان به محاسبات رصدخانه‏های ستاره‏شناسان اعتماد نمود و آیا برای مسلمان جایز است که در رؤیت هلال، از تلسکوپ استفاده نماید؟

۴.   آیا تمام مسلمانان می‏توانند با رؤیت هلال رمضان در یک مکان، روزه بگیرند و یا عید کنند؟

۵.   منظور از اختلاف افق‏ها و تأثیر آن در محقق شدن اثبات هلال ماه و پایان یافتن آن چیست؟

۶.   تحلیل فقهی استهلال ماه مبارک رمضان در دیدگاه علمای شیعه به چه صورت است؟

۷.   حکم حاکم شرع به رؤیت هلال رمضان از دیدگاه علمای شیعه چگونه است؟

۸.   اثبات هلال ماه رمضان به چند طریق ممکن است؟

١) از چه راهی فرا رسیدن، ماه رمضان به ثبوت می‏رسد؟

به طور کلی، فرا رسیدن ماه رمضان از دو راه ثابت می‏گردد: یکی؛ رویت هلال ماه رمضان ولو این‏که به وسیله یک فرد عادل باشد و دوم؛ تمام شدن سی روزِ ماه شعبان. در این زمینه، می‏توان به روایات و مطالب فقهی زیر اشاره نمود:

از ابن عمر روایت است که «مردم درصدد رویت هلال ماه رمضان بودند که من به پیامبر خبر دادم که هلال را دیده‏ام، او خود روزه گرفت و به مردم نیز دستور داد که روزه بگیرند.» این روایت را ابوداود حاکم و ابن حبان نیز «صحیح» دانسته‏اند.

از ابوهریره نیز روایت است که پیامبر(ص) گفت: «صوموا لرؤیته وأفطروا لرؤیته، فإن غم علیکم فأکملوا عدة شعبان ثلاثین یوما» «هر وقت، هلال ماه رمضان را رویت کردید، روزه بگیرید و هر وقت، هلال شوال را رویت کردید، روزه را بخورید و روزه نباشید. اگر هوا ابری بود و نتوانستید هلال رمضان را رویت کنید، سی روزِ شعبان را تکمیل کنید» (البخاری ۱۹۰۹، مسلم ۱۰۸۱)

ترمذی گفته است که بیشتر اهل علم، بدین‏طریق عمل می‏کنند و گفته‏اند که برای روزه گرفتن، شهادت و گواهی یک نفر مرد که بگوید: من هلال را دیده‏ام، مورد قبول است. رأی امام شافعی و امام احمد و ابن‏المبارک نیز چنین می‏باشد و نووی گفته است: اصح آن است. اما درباره ثبوت رویت هلال شوال، بنا بر نظر عموم فقها، رویت یک مرد عادل و گواهی وی پذیرفته نمی‏شود، بلکه باید سی روزِ ماه رمضان تکمیل گردد یا این‏که دو نفر گواهِ عادل به رویت هلال شوال گواهی دهند. ولی ابوثور گفته است که ثبوت رویت هلال شوال و هلال رمضان، با هم فرقی ندارند و برای هر دو، گواهی یک نفر عادل قبول است.

ابن رشد نیز گفته است: «رأی ابوبکر بن المنذر نیز چون رای ابوثور است و گمان می‏کنم رأی «ظاهریه» نیز چنین است. ابن المنذر استدلال کرده است که اجماع است بر این‏که به قول یک نفر، افطار و امساک از خوردن واجب می‏باشد، بنابراین فرا رسیدن و تمام شدن ماه رمضان نیز به همین گونه است، چون هر دو، علامت و نشانه‏ای می‏باشند که زمان افطار و زمان روزه گرفتن را از هم جدا می‏کنند.»

شوکانی گفته است: اگر درباره معتبر بودن دو نفر گواهِ عادل برای ثبوت هلال شوال، دلایل صحیحی نباشد، چنان پیدا است به قیاس بر این‏که رویت هلال رمضان با شهادت یک نفر ثابت می‏شود، برای افطار و ثبوت رویت هلال شوال نیز، یک نفر گواه کفایت می‏کند. به علاوه، پذیرفتن تعبدی خبر واحد دلیلی بر این است ‏که آن را در هر موضوعی بپذیریم؛ مگر این‏که دلیلی داشته باشیم که در موارد خاصی، پذیرفتن خبر واحد، تعبدی نیست؛ مانند شهادت درباره اموال و امثال آن که در این موارد، خبر واحد پذیرفته نمی‏شود. به هرحال به نظر می‏‏رسد که رأی ابوثور درست باشد.

پیشوایان فقه اتفاق دارند بر این‏که هر کس، تنها هلال ماه رمضان را دید، باید او روزه باشد. ولی عطاء مخالفت کرده و گفته است: بر وی واجب نیست که روزه بگیرد، مگر اینکه شخص دیگری نیز با وی هلال را رویت کند. اما درباره رویت هلال شوال اختلاف کرده‏اند که آیا اگر شخصی، هلال شوال را رویت کرد، باید افطار کند؟ حق آن است که باید افطار کند، همان‏گونه که شافعی و ابوثور گفته‏اند. زیرا پیامبر(ص) به هنگام رویت هلال، روزه و افطار را واجب کرده است و شخصی که هلال را می‏بیند، به طور یقینی رویت برایش پیش آمده و مدار آن، بر حس است و نیازی به مشارکت غیر ندارد (سید سابق، جلد ۲، صص ۳۹۰-۳۹۱).

٢) اختلاف مطالع

برای جمهور فقها، اختلاف مطالع برای رویت هلال(ماه رمضان و ماه شوال) معتبر نیست. بنابراین هر گاه اهل شهر و کشوری هلال را رویت کرد، بر همه کشورها و شهرهای دیگر واجب می‏گردد که روزه بگیرند، زیرا پیامبر(ص) فرموده است: «صوموا لرؤیته، وافطروا لرؤیته» و این سخن ایشان خطابی عام و فراگیر برای همه امّت اسلام است. پس هرگاه یکی از افراد امت، در هر مکانی هلال (رمضان) را رویت کرد، حکم این رویت، برای همه افراد مکلف امّت ثابت می‏گردد. ولی رأی عکرمه، قاسم بن محمد، سالم، اسحاق، رأی صحیح علمای حنفیه و رأی برگزیده علمای شافعیه بر آن است که رویت هلال در هر منطقه، شهر و کشوری فقط برای اهل آنجا است و لازم نیست که رویت هلال در غیر شهر، منطقه و کشور خود را بپذیرند.

پس با توجه به مطالب فوق، اختلاف مطالع معتبر است. از کریب نیز نقل شده است که: «من به شام رفتم و در آنجا بودم که ماه رمضان فرا رسید و من شب جمعه، هلال ماه رمضان را دیدم. سپس در آخر ماه رمضان به مدینه برگشتم. ابن عباس درباره هلال رمضان از من سوال کرد و گفت: شما کی هلال را دیدید؟ گفتم: ما شب جمعه هلال را دیدیم. گفت: تو خود آن را دیدی؟ گفتم: آری و مردم نیز آن را دیدند و روزه گرفتند و معاویه نیز روزه گرفت. ابن عباس گفت: ولی ما آن را شب شنبه دیدیم. بنابراین روزه خواهیم بود تا اینکه سی روزه ماه رمضان را تکمیل می‏کنیم یا اینکه هلال شوال را بینیم. من گفتم: آیا رویت هلال معاویه و روزه او را قبول نداری؟ او گفت: خیر. پیامبر(ص) چنان بما دستور داده است(که اختلاف مطالع معتبر است) (به روایت احمد، مسلم و ترمذی).

ترمذی نیز گفته است: این حدیث «حسن، صحیح و غریب» است و اهل علم، درباره اختلاف مطالع بدین حدیث عمل کرده‏اند. صاحب «فتح العلام شرح بلوغ المرام» گفته است که قریب به صواب آن است که رویت هلال در منطقه‏ای برای مردم آنجا و مردم مناطقی که با آنجا هم مطلع است، معتبر است.

٣. آیا می‏توان برای اثبات آغاز یا اتمام ماه رمضان به محاسبات رصدخانه‏های ستاره‏شناسان اعتماد نمود؟و آیا برای مسلمان جایز است که در رؤیت هلال از تلسکوپ استفاده نماید؟

اگر رؤیت به روش بیان شده ثابت نشد، نباید به محاسبات رصدخانه‏ای اعتماد نمود؛ مگر این‏که بتوان از طریق آن، هلال را رؤیت نمود. در واقع، رؤیت هلال رمضان به وسیله‏ی این دستگاه‏ها به دلیل عموم قول پیامبر(ص) که می‏فرماید: «إِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا» (نیشابوری، جلد ۶، ص ۴۶۶) معتبر است. البته فقط بر محاسبات بدون رؤیت نباید اعتماد نمود، اما استفاده از دوربین‏های نزدیک کننده در رؤیت هلال اشکالی ندارد. ناگفته نماند که استفاده از دوربین‏های نزدیک کننده تنها جواز دارد و واجب نیست؛ زیرا آنچه که از ظاهر احادیث بر می‏آید، این است که مسلمانان بر رؤیت عادی اعتماد کنند نه بر چیزی دیگر. اما اگر از آن استفاده کردند و فرد قابل اعتمادی، آن را از این طریق رؤیت نمود، اشکالی ندارد و مردم نیز از قدیم‏الایام از این روش استفاده می‏کردند و در شب سوّم شعبان یا سوّم رمضان بر مکانی بلند قرار گرفته و با این دوربین‏ها، هلال را نگاه می‏کردند. به هر حال، هر وقتی که رؤیت هلال با هر وسیله‏ای که ثابت شود، عمل به مقتضای آن واجب می‏گردد. چون حدیث پیامبر(ص) در این باره عام است: «إِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا.» (شیخ ابن عثیمین، جلد ۵، صص ۱۵۱-۱۵۰).

٤. آیا با رؤیت هلال رمضان در یک مکان، روزه بر همه‏ی مسلمانان در تمام جهان واجب می‏شود؟ مسلمانانی که در سرزمین‏های کفر زندگی می‏کنند که رؤیت شرعی در آنجا محقق نمی‏شود، چگونه روزه بگیرند؟

علمای اسلام در این مسئله نظریات متفاوتی دارند. در پاسخ به این پرسش که هنگامی که رؤیت هلال در یکی از شهرهای مسلمین به اثبات برسد، آیا عمل به مقتضای آن بر سایر مسلمین نیز واجب می‏گردد یا نه؟ عده‏ای از علما گفته‏اند که تمام مسلمین براساس همین رؤیت عمل کرده و روزه بگیرند. این دسته از علما، عام بودن آیه‏ی ذیل را دلیل عنوان کرده‏اند:

«فمن شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَنْ کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ»(البقره، ۱۸۵) این گروه از علما می‏گویند که خطاب پیامبر(ص) در حدیث «إِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَصُومُوا» برای جمیع مسلمانان، عام است. مشخص است که مقصود از رؤیت مذکور این نیست که هر فردی، جداگانه آن را رؤیت نماید، زیرا مشکل است که همه‏ی افراد بتوانند آن را مشاهده کنند، بلکه مقصود رؤیت کسانی است که با رؤیت‏شان، دخول ماه به اثبات می‏رسد و این، در هر مکانی عام است.

در مقابل دیدگاه فوق، عده‏ای دیگر از علما گفته‏اند: اگر مَطلع یک کشور با مَطلع کشوری که هلال در آن رؤیت شده متفاوت باشد، در این صورت رؤیت اهل آن کشور برای کشور دیگر ملاک نیست. بلکه اهل هر کشوری با رؤیت خودشان عمل کنند؛ ولی اگر مَطالع یکی باشد، آن وقت مردم کشوری که رؤیت در کشورشان به اثبات نرسیده است، باید به رؤیت کشوری که در مَطلع یکی هستند عمل نمایند. این علما از دلایلی استدلال می‏کنند که علمای دسته اول استدلال کرده بودند البته با شیوه‏ای دیگر. این علما از آیه‏ی «شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ» چنین استنباط می‏کنند که معلوم است مقصود از رؤیت، رؤیت هر فرد به صورت جداگانه نیست. بنابراین همان‏گونه که افراد کشوری که هلال را دیده‏اند بدان عمل می‏کنند، باید افراد کشوری که رؤیت در آنجا به اثبات نرسیده است، ولی مَطلعش با مَطلع آن یکی است روزه بگیرند. به عنوان مثال، دو کشوری که در مَطلع متحد هستند، در یکی از این دو کشور رؤیت هلال ثابت می‏شود و در دیگری به اثبات نمی‏رسد. در چنین حالتی، همان‏گونه که افراد کشوری که هلال را رؤیت نموده‏اند، روزه می‏گیرند؛ به همان ترتیب افراد کشوری که رؤیت در آن ثابت نشده، نیز روزه بگیرند. اما کشورهایی که مَطالع‏شان با هم متفاوت است، رؤیت اهل یک کشور برای اهل کشور دیگر معیار نیست، چون آنها نه حقیقتاً و نه حکماً هلال را ندیده‏اند.

این عده همچنین از حدیث رسول‏الله(ص) که می‏فرماید: «با رؤیت هلال، روزه بگیرید و با رؤیت آن، روزه را بخورید» چنین استدلال می‏کنند که اگر مکانی با مکان افرادی که هلال را رؤیت کرده‏اند از حیث مَطلع متفاوت باشد، پس اهل آن مکان نه حقیقتاً و نه حکماً هلال را مشاهده نکرده‏اند. این گروه از علما می‏گویند، توقیت ماهیانه، همچون توقیت روزانه است. پس شهرها همان‏گونه که در اوقات سحر و افطار هر روز با هم مختلف هستند، پس بایستی در روزه و افطاری ماهانه نیز متفاوت باشند و مشخص است که به اتفاق مسلمین، اختلاف روزانه تأثیرگذار است. بنابراین کسانی که در شرق زندگی می‏کنند، روزه و افطاری آنان قبل از کسانی است که در غرب بسر می‏برند. از این جهت، وقتی که در توقیت روزانه به اختلاف مَطالع حکم می‏کنیم، عین همین حکم را در مورد توقیت ماهانه نیز اعتبار می‏کنیم. علمای مذکور می‏گویند برای هیچ کس ممکن نیست که از آیات و احادیثی که به صورت عام آمده‏اند، استدلال نماید و بگوید که حکم این نصوص، برای تمام مسلمین در تمامی نقاط دنیا عام است؛ مانند نصوص ذیل:

«بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى» (البقره، آیه ۱۸۷)

«پس هم اکنون، در شب، با زنان‏تان آمیزش کنید و چیزی را بخواهید که خدای تعالى برای‏تان لازم دانسته است و بخورید و بیاشامید تا آنگاه که رشته سپیده‏ی بامداد از رشته سیاه شب برای‏تان واضح و آشکار می‏گردد و سپس روزه را تا شب ادامه دهید».

«إِذَا أَقْبَلَ اللَّیْل مِنْ هَا هُنَا، وَأَدْبَرَ النَّهَارُ مِنْ هَا هُنَا، وَغَرَبَتِ الشَّمْسُ- فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ» (بخاری ، ۱۹۵۴ و مسلم ،۱۱۰۰) «هرگاه شب از این سمت به شما روی آورد و روز از این سمت به شما پشت نمود و خورشید غروب کرد، وقت افطار فرا رسیده است.»

همچنین است توضیح این آیه: «شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ» (البقرة: ۱۸۵) و توضیح این حدیث پیامبر(ص): «إِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا»

بعضی از علما نیز فتوا داده‏اند که مسئله‏ی آغاز و اتمام رمضان به ولی امر مسلمین واگذار می‏شود و هر گاه او با استناد شرعی، دستور به روزه یا عید بدهد، به مقتضای آن عمل می‏شود که این امر، سبب وحدت کلمه و اتحاد مسلمانان می‏گردد. این علما برای صدور این حکم به عام بودن این حدیث استناد نموده‏اند: «الصَّوْمُ یَوْمَ تَصُومُونَ وَالْفِطْرُ یَوْمَ تُفْطِرُونَ» (ابوداود، ۲۳۴۴) که می‏فرماید: «رمضان، همان روزی است که روزه می‏گیرید و خوردن روزه (عید)، روزی است که روزه را می‏خورید.»

در خصوص مسئله‏ی مذکور اقوال و نظریات متعددی از علما و دانشمندان دینی نقل شده و اختلافات زیادی ذکر گردیده است که از بیان همه آنها معذوریم.

در پاسخ به بخش دوم سؤال که مسلمانانی که در شهرهای کفار زندگی می‏کنند و رؤیت شرعی در آنجا محقق نمی‏شود، چه کار باید بکنند؟ پاسخ این است که اگر برای این افراد، مشکلی نباشد و اثبات هلال از طریق شرعی امکان‏پذیر باشد، باید جهت رؤیت هلال به آسمان نگاه کنند. اما اگر مشکلی وجود داشته باشد، براساس رؤیت یکی از کشورهای اسلامی عمل نموده و روزه بگیرند. چنانچه فتوای دوم را ترجیح بدهیم و بگوییم که اگر مَطالع کشورها مختلف باشد، پس رؤیت هر کشوری جداگانه معتبر است و کشوری که این افراد در آن ساکن هستند، مَطلعش با مطلع کشوری که رؤیت در آن ثابت شده فرق کند، در این صورت می‏گوییم این‏ها به نزدیک‏ترین کشور اسلامی ملحق شده و روزه‏ی خود را با آن محاسبه کنند و این بهترین کار ممکن است. (شیخ ابن عثیمین، جلد ۵، ۲/ ۱۵۲ - ۱۵۶)

٥)  منظور از اختلاف افق‏ها و تأثیر آن در محقق شدن اثبات هلال ماه و پایان یافتن آن.

امکان دارد که هلال ماه در کشورى، یک شب زودتر از کشورهاى دیگر دیده شود که علت این امر، اختلاف افق‏هاى آن کشورها است. همان‏طور که زمان طلوع خورشید در کشورها متفاوت است، اختلاف افق ماه در فاصله‏ی کمتر از بیست و چهار فرسنگ امکان‏پذیر نیست. با توجه به این‏که، هر فرسنگ حدود سه مایل یعنى تقریباً ۵۵۴۴ متر است، بنابراین بین دو کشورى که مسافت بین آنها کمتر از (۵۵۴۴م×۲۴) =۱۳۳۰۵۶م =۱۳۳ کیلومتر و ۵۶ متر است، امکان اختلاف افق طلوع ماه وجود ندارد. این میزان، تقریباً یک و نیم برابر مسافت قصر نماز در سفر است، زیرا همان‏طور که مشخص است، مسافت قصر نماز در سفر، شانزده فرسنگ یا ۸۹ کیلومتر است. بنابراین بعضى از فقهاى شافعیه معتقدند که آغاز روزه و پایان آن و فرا رسیدن عید فطر در کشورهاى گوناگون، به خاطر مختلف بودن افق‏ها در مسافت‏هاى دور، متفاوت است، در حالى که جمهور فقها(حنفیه، مالکیه و حنابله) معتقدند که صرف‏نظر از اختلاف افق‏ها، آغاز روزه و فرا رسیدن ماه رمضان و نیز عید فطر در بین تمامى مسلمانان یکى است. طبق این نظر، هرگاه رؤیت هلال در یکى از کشورها - نزدیک یا دور - به اثبات برسد، روزه بر تمام مسلمانان فرض مى‏گردد و در این مسأله حکم کشورى که هلال ماه را ندیده، همانند حکم کشورى است که هلال ماه را در آن دیده‏اند. دلیلى که جمهور به آن استدلال مى کنند، این حدیث است: «صوموا لرؤیته وأفطروا لرؤیته فإن غمّی [غبّی] علیکم فأکملوا عدة شعبان ثلاثین».(مسلم، ۱۰۸۱) در بیان معناى الفاظ حدیث باید گفت که «غُمّى» یا «أُغمى» به معنى وجود ابر و نظیر آن در آسمان که سبب ندیدن هلال شود، است. بنابراین این حدیث می‏گوید: «با رؤیت هلال (ماه رمضان) روزه بگیرید و با رؤیت هلال (شوال) روزه را بخورید و چنانچه هوا ابرى بود، ماه شعبان را سى روز کامل حساب کنید.»

از ادله‏ای که شافعیه به آن استناد مى کنند، حدیث کُریب است: «ام‏الفضل (لبابه دختر حارث هلالیه) او را به شام نزد معاویه فرستاد، کُریب گوید: به شام رفتم و کار او را انجام دادم. هلال ماه رمضان طلوع کرد و رمضان فرا رسید. من هنوز در شام بودم؛ هلال رمضان را شب جمعه در شام دیدیم. سپس به سوى مدینه حرکت کردم و در آخر رمضان به مدینه رسیدم. عبداللَّه بن عباس از من درباره رؤیت هلال رمضان پرسید و گفت: هلال رمضان را چه وقت دیدید؟ گفتم: شب جمعه. سپس گفت: تو خودت آن را دیدى؟ گفتم، بله و مردم هم آن را دیدند. مردم همگى روزه گرفتند و معاویه هم روزه گرفت. ابن عباس گفت: اما ما شب شنبه هلال را دیدیم و اکنون همچنان به روزه گرفتن ادامه مى‏دهیم تا اینکه ماه رمضان را سى روز کامل کنیم یا اینکه هلال (شوال) را ببینیم. گفتم: آیا به رؤیت هلال توسط معاویه و مردم شام و روزه گرفتن آنان اکتفا نمى کنید؟ گفت: نه، چون پیامبر خدا(ص) به ما چنین امر کرده است» (مسلم، ۱۰۸۷).

شاید در مسأله اختلاف افق‏ها، رأى و نظر جمهور که مى‏گوید هر گاه اهل کشورى هلال ماه را دیدند، بر دیگر کشورهاى اسلامى هم لازم است که از آن پیروى کنند ترجیح داده شود (الشوکانی، ۴/ ۱۹۴). چون این کار براى وحدت کلمه مسلمانان در زمان انجام عبادت روزه، بهتر و براى بستن راه اختلاف بین مسلمانان نیکوتر است. در ضمن واجب شدن گرفتن روزه به مطلق رؤیت هلال بستگى دارد نه به منطقه معین. مضاف بر آن، طبق گزارش‏هاى اخترشناسى جدید، اختلاف زمانى بین دورترین کشورهاى اسلامى از نه ساعت تجاوز نمى‏کند. همچنین امروزه وسایل ارتباطى جدید، به آسانى امکان رساندن خبر رؤیت به کشورهاى دیگر را فراهم مى‏کند. با این کار، کشورهاى اسلامى در آغاز گرفتن روزه و همچنین زمان فرارسیدن عید فطر، با هم وحدت پیدا مى‏کنند (وهبه الزحیلی، ۲/ ۶۱۰ و خالد بن عبدالرحمن الجریسى).

٦) تحلیل فقهی استهلال ماه مبارک رمضان در دیدگاه علمای شیعه

مسئله استهلال از نظر فقهای شیعه مستحب بوده و مورد تصریح اکثر فقها می‏باشد؛ ولی میرزای قمی‏(قمی، ۱۴۱۷ ق) از «تذکرة» علامه حلی‏ نقل می‏کند که: «استهلال در شب سی‏ام ماه‏های شعبان و رمضان واجب است.» علامه در کتاب دیگرش(حلی، ۱۴۲۰ق) تصریح کرده که منظورش از واجب، واجب کفایی بوده است. اما بسیاری از علما مانند مقدس اردبیلی در «مجمع الفائدة و البرهان»(مقدس اردبیلی، ۱۴۱۸ ق) میرزای قمی در «غنائم»(غنائم الایام، ج ۵، ص ۲۹۲)، حاج سید کاظم یزدی، صاحب عروه در «عروة الوثقی»(طباطبایی یزدی، ۱۳۷۶ ش) این نظریه را طرح کرده‏اند که تعیین مأمور برای رؤیت هلال و لزوم پاسخگویی به مقلدین از آن‏جا که از جمله موضوعات خارجیه است، به فقیه که وظیفه‏ی استنباط احکام را بر عهده دارد، ارتباطی ندارد.

٧)حکم حاکم شرع به رؤیت هلال

صاحب «حدائق» می‏گوید: «گروهی از اصحاب که از جمله آنها علامه است، تصریح کرده‏اند به این‏که در ثبوت هلال به وسیله‏ی دو شاهد عادل، حکم حاکم شرط نیست؛ بلکه اگر دو عادل هلال را رؤیت کنند؛ ولی نزد حاکم شهادت ندهند، بر هر کس که شهادت آن دو را بشنود و عدالت آنها را بداند، روزه نگرفتن و روزه افطار کردن واجب است...؛ بحث این است که وقتی نزد حاکم شرع، هلال ثابت شد و به آن حکم کرد، آیا مکلّف واجب است که به حکم حاکم شرع عمل کند؟ و یا این‏که لازم است با گوش خود، شهادت دو نفر را بشنود؟ ظاهر سخن اصحاب، وجوب عمل بر طبق حکم حاکم است؛ بلکه بعضی از آنها این مطلب را افزوده‏اند که رؤیت حاکم شرع به تنهایی نیز کافی است. در مقابل بعضی از افاضل حکم به عدم وجوب کرده و لازم شمرده‏اند که خود شخص از شاهدها بشنود» (الرضا‏ علیه‏السلام، ۱۳۹۰ ق، ج ۲، ص ۹۹).

صاحب «جواهر» نیز در این رابطه می‏گوید: «ظاهر این است که هلال ماه با حکم حاکم که مستند به علم او باشد، ثابت می‏شود، به دلیل اطلاق روایاتی که دلالت بر نفوذ حکم او دارند.» (وسائل الشیعه، ج ۲۷، ص) سیدکاظم طباطبایی یزدی، حکم حاکم را ثابت کننده‏ی اول و آخر ماه می‏داند، در صورتی که خطای حاکم و خطای مستند به او معلوم نباشد، مانند وقتی که به شیاع ظنّی استناد کرده باشد (همان، ج ۲۷، ص ۱۴۰، باب ۱۱، ص ۹). امام خمینی نیز همچون «صاحب عروه» حکم حاکم را در صورتی در ثبوت هلال مؤثر می‏داند که خطایش یا خطای آنچه بدان استناد کرده معلوم نباشد. (همان، ج ۱۰، ص ۲۵۷)

به‏طور کلی، اکثر فقهای معاصر شیعه می‏گویند که با حکم حاکم شرع، اول ماه ثابت می‏شود. بر اساس آنچه گفته شد، طبق روایات ائمه معصومین‏(ع)، سیره‏ی مسلمین و وجوب حفظ وحدت جامعه‏ی اسلامی و مطابق نظر بسیاری از فقهای بزرگ شیعه، اعلام رؤیت ماه به دست حاکم اسلامی است. بنابراین، پیشنهاد این است که از مراجع محترم تقلید خواسته شود در روند استهلال و اعلام ثبوت هلال با رهبر معظم انقلاب، همکاری و همیاری کنند و اگر در موردی، اختلاف مبنایی آنها با رهبر معظم انقلاب موجب می‏شود تا نتوانند حکم حاکم را بپذیرند، توصیه به سکوت، امر مناسبی است. باید توجه داشت که در اصل رؤیت هلال که از جمله موضوعات می‏باشد، فقیه مجبور به فتوا نیست و می‏تواند سکوت کند و اصلاً تعیین موضوع در این‏گونه مسائل، از شئون فقیه نیست و به‏طور کلی می‏تواند در بعضی مسائل مثل اتحاد افق و جواز رؤیت هلال با چشم مسلح فتوا بدهد؛ ولی نمی‏تواند تعیین موضوع کند. بنابراین، اگر در این‏گونه موارد، شورا به اتفاق رسید، بسیار مطلوب است، در غیر این صورت، آرای اکثریت، اقربیت به‏واقع دارد و آنهایی که به این اطلاعات معتقد نباشند، می‏توانند سکوت کنند و سکوت در این‏گونه موارد خلاف شرع و وظیفه نیست و در نتیجه اتحاد بین مردم پیش می‏آید (منتشرشده در احکام و استفتائات).

دین اسلام، همواره مسلمانان را به هماهنگی فراخوانده و از تفرقه بر حذر داشته است. در رابطه با رؤیت هلال، زمینه‏ای مناسب برای وحدت نظر و هماهنگی در عمل میان مذاهب اربعه اهل‏سنت و جماعت فراهم است. امام ابوحنیفه، امام مالک و امام احمد بر این باورند که هلال، در هر جای دنیا دیده شود(با چشم مسلح و غیرمسلح) برای همه‏ی مسلمانان جهان قابل قبول است و اختلاف و اتحاد مطالع به طور کلی مطرح نیست (ابن‏رشد، ج۱، ص۲۸۸).

٨) طرق اثبات هلال ماه رمضان

به طور کلی، اثبات هلال ماه رمضان به سه شیوه رؤیت هلال رمضان، تکمیل سی روز ماه شعبان و تخمین و ارزیابی نسبت به دخول هلال ممکن است.

۱.   رؤیت هلال: فقها در مورد این موضوع اختلاف دارند که آیا منظور از آن، رؤیت یک مرد عادل است یا دو نفر عادل یا گروهی از مردم. کسانی که گواهی یک نفر عادل را پذیرفته‏اند به حدیث ابن‏عمر، استناد کرده‏اند که می‏گوید: «تراءی الناس الهلال فاخبرت النبی(ص) أنی رأیته فصام رسول الله و أمر الناس بصیامه»(مجموع نووی، ج۶، ص۲۷۶) «مردم برای دیدن هلال رمضان نگاه می‏کردند و من به پیامبر خبر دادم که هلال ماه را دیده‏ام، پیامبر با شنیدن این خبر روزه گرفت و به مردم هم دستور داد روزه بگیرند.» اما بعضی گفته‏اند که اثبات هلال، با گواهی یک نفر عادل برای داخل شدن به عبادت به احتیاط نزدیک‏تر است و گناه روزه گرفتن یک روز ماه شعبان از افطار یک روز ماه رمضان کمتر است.

۲.   تکمیل سی روزِ ماه شعبان: این امر منوط به محاسبه‏ی دقیق آغاز همه ماه‏های قمری است نه فقط رمضان و برای اثبات شروع روزه و نیز ماه شوال برای اثبات عید و ذوالحجه برای اثبات روز عرفه. تقدیر و تخمین هلال به هنگام وجود مانع برای رؤیت هلال براساس عبارت (إذا غم علیکم) یا (غبی علیکم) یا (غمی علیکم) در این زمینه امری مهم است.

۳.   تخمین و ارزیابی نسبت به دخول هلال ماه: در بعضی از روایات صحیح، از مالک و او از نافع و او از ابن‏عمر روایتی نقل شده است که به نوعی سندی طلایی محسوب می‏شود و نزد امام بخاری از أصح سندهاست. در این روایت، چنین بیان شده است که: «إذا غم علیکم فاقدروا له» اما معنی این جمله چیست؟ امام نووی در مجموع می‏گوید: احمد بن حنبل و گروه اندکی گفته‏اند که این عبارت به معنی (ضیقوا له) یعنی آن را تنگ‏تر کنید (مجموع نووی، ج۲، ص۲۷۰)؛ یعنی بر حسب برج‏های فلکی و ماه‏ها، تخمین بزنید و حساب کنید. ابوحنیفه و شافعی و جمهور سلف و خلف می‏گویند که این عبارت، به معنی این است که سی روز را برای ماه شعبان تخمین و تقدیر کنید.

امروزه که ستاره‏شناسی و جغرافیای نجومی به عنوان یک علم در دانشگاه‏ها تدریس می‏شود و با پیشرفت علم، صاحب‏نظران یقین دارند که احتمال خطا در تقدیرات علمی یک صد هزارم در ثانیه است، از طرفی جهان به عنوان یک دهکده درآمده است و انتقال پیام از کشوری به کشور دیگر یا قاره‏ای به قاره‏ی دیگر در کمتر از چند ثانیه عملی است، اختلاف و تفاوت دائمی در رابطه با روزه و افطار و اعیاد از لحاظ دینی و علمی نه منطقی است و نه قابل قبول. بنابراین تمسک به فنون و ابزار جدید جهت کشف هلال ماه، اتحاد امت اسلامی را در انجام شعائر و عبادات محقق می‏سازد. آنچه بدیهی است و نیازمند دلیل نیست، این است که یقیناً آغاز ماه‏های قمری ثابت و ارتباطی با کشورها و مناطق مختلف ندارد؛ هر چند که طلوع ماه متفاوت است، پس هر گاه، ماه بعد از خورشید غروب کرد، ماه جدید آغاز شده است.

با توجه به مطالب بیان شده، آن دسته از علما که قایل به اختلاف مَطالع هستند و آن را معتبر می‏شمارند و برای هر منطقه‏ای، رؤیت خودشان را حجت می‏شمارند، باید بدانند که اگر هر منطقه‏ای رؤیت خاص خود را داشته باشد، آیا هر منطقه‏ای ماه مخصوص به خود را دارد؟ آیا عبارت «لکل بلد رؤیتهم» به معنی «لکل بلد شهرهم» می‏باشد؟

در مقابل این دسته، کسانی که قائل به اختلاف مطلع نیستند و رؤیت یک منطقه را برای جمیع مناطق صحیح می‏دانند و معتقدند که آغاز هر ماه قمری برای کره‏ی زمین، یک روز مشخص است که در آن هیچ شکی راه ندارد، اما این پرسش مطرح است که آیا آغاز ماه قمری در هر نقطه‏ای، حجیت دارد یا لازم است که یک نقطه مشخص برای کل جهان باشد و در این صورت، این نقطه مشخص کجاست؟ با توجه به دلائل علمی و این‏که ثابت شده است که مکه مکرمه در وسط کره زمین قرار دارد، بنابراین این نقطه مکه است. پس آغاز روزه، روزی است که اهل مکه روزه می‏گیرند و عید فطر هم همان روز است و عرفه هم روزی است که آن‏ها تعیین می‏کنند. حکمت تعیین مکه هم در آیه «یسألونک عن الأهله» کاملاً واضح است؛ چون می‏فرماید: «قل هی مواقیت للناس والحج» ‏و ذکر حج بعد از مواقیت به همین خاطر است و این خود، سبب اتحاد مسلمین می‏شود.

ç جمع‏بندی

موضوع رؤیت هلال ماه، هر سال با شروع ماه مبارک رمضان به موضوعی داغ تبدیل می‏شود. مؤمنان بی صبرانه منتظر قدوم ماه مبارک هستند تا عبادت لذت‏بخش روزه را بجای آورند و از سوی دیگر، دغدغه‏ی فراوان دارند که در روزه گرفتن کوتاهی نکنند. همه منتظر اعلان شروع ماه مبارک هستند، اما هر سال بسیاری از مردم سردرگم می‏مانند. دولت‏ها و کشورها هماهنگ نیستند و حتی مذاهب نیز با هم اختلاف نظر دارند و علما، فتواهای متفاوت دارند.

عده‏ای از اهل سنت ایران معتقدند که اعلام ماه مبارک رمضان و عید فطر در بین حکومت‏ها به موضوعی سیاسی تبدیل شده است و بنابراین سعی می‏کنند براساس اعلام کشورهای عربی و مخصوصاً عربستان روزه بگیرند، البته آنها از این نظریه فقهی که اختلاف مَطالع را معتبر نمی‏داند نیز کمک می‏گیرند. عده‏ای دیگر از علمای اهل سنت نیز خود را مقید به اعلام حکومت ایران می‏دانند و برای حفظ وحدت، براساس اعلام دولت ایران، روزه و عید می‏گیرند. برخی از علما نیز سعی می‏کنند براساس مذاهب فقهی موجود، شافعی و حنفی، بدون تأثیر گرفتن از دولت‏های عربی و ایران، خود مستقلانه براساس رؤیت در منطقه خود رمضان و عید را اعلام کنند.

در هر صورت بین علما و دولت‏ها، اختلاف‏نظرهایی وجود دارد و نباید این اختلاف دیدگاه، باعث تفرقه و عداوت شود، بلکه باید با سعه‏صدر و داشتن دیدی باز به آرا، نظریات و دیدگاه‏های همدیگر احترام بگذاریم. با استناد به احادیث شریفه‏ای نظیر «لا تصوموا حتی تروا الهلال و لاتفطروا حتی تروه ف‍إن غم علیکم فاقدروا له» و «صوموا لرؤیه و افطروا لرؤیه» و سایر احادیث وارده در این خصوص لازم است که هلال رؤیت شود و جهت اثبات رؤیت، خبر صادق لازم است.

در جمهوری اسلامی ایران، تأیید این امر مهم را رهبری به عهده گرفته و امکانات و نیروی لازم در اختیار ایشان است و تجربه نیز ثابت کرده که ایشان حساسیت و دقت لازم را در این خصوص داشته و فقط به پیش‏بینی منجمین اکتفاء نکرده‏اند. ملاک اصلی برای مقام معظم رهبری، محرز شدن رؤیت هلال می‏باشد که این امر، روش خوبی برای اتحاد است. بنابراین اعلام حکم رهبری، حجت و خبر موثق جهت اثبات اول ماه شناخته شده و این امر، هیچ‏گونه منافاتی با فقه مذاهب اربعه ندارد. با توجه به رهنمودهای حضرت امام و مقام معظم رهبری که هر ساله به مناسبت‏هایی همچون ایام حج، مبعث و میلاد پیامبر اسلام(ص)، مسلمانان را دعوت به وحدت و انسجام می‏کنند تا از ظرفیت و پتانسیل عظیم امت اسلامی در جهت شکوه و عظمت جهان اسلام استفاده شود؛ شایسته است که فقیهان و عالمان دینی مذاهب اسلامی با هم‏فکری و هم‏اندیشی، روزنه‏های انشقاق و تفرقه در بین مسلمین را بسته و جلوه‏های وحدت، همدلی و هم‏گرایی را در عرصه‏های مختلف به منصه ظهور برسانند.