رمضان در قرآن و سنت-خیرالله یعقوبی

مقدمه
رمضان از بهترین ماههای سال است و خداوند امتیازات فراوانی برای آن قائل شده است که در هیچ¬یک از ماههای دیگر به چشم نمی¬خورد. نزول کلی قرآن در این ماه و وجود شب قدر که بهتر از هزار ماه است، از جمله مهم¬ترین این فضیلتها و امتیازات است. در ماه مبارک رمضان فضای معنوی ناشی از عبادت، تلاوت قرآن، حس همگرایی و کمک به محرومین که موجب شکوفایی عواطف انسانی و نیز تحقق انسان¬دوستی می-گردد، بر سراسر این ماه حاکم می¬شود و زمینه خودسازی تقویت معنویت را برای انسان فراهم می¬کند. اگر انسان نسبت به اعمال و رفتار خود مراقبت کند و آنچه را انجام می¬دهد با دیده نقد به آن بنگرد قادر خواهد بود در فکر و عمل خویش تغییری ایجاد نموده و گذشته خود را جبران نماید. چه بسا کسانی که در ماه رمضان مورد رحمت و غفران الهی واقع شده، در زمره ره¬یافتگان کوی دوست قرار گرفته¬اند.
تجربه نشان داده است که آمار بزهکاری و انحرافات اخلاقی در ماه رمضان به شدت کاهش می¬یابد و حتی مجرمان و بزهکاران تا حدودی تحت تأثیر اوضاع و احوال عمومی ماه رمضان قرار گرفته، کمتر سراغ خلاف می¬روند. به امید اینکه همه مسلمانان از معنویات ماه قرآن استفاده مطلوب نمایند.
معنا و مفهوم روزه
اصل صیام دلالت بر ایستادن می¬کند، ولی در اینجا به معنی آن است که خود را از خوردن و آشامیدن و گفتن کارهای زشت باز دارد. در قرآن آمده است: «فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا» (مریم، 26)، این آیه دلالت بر این دارد که ای مریم خود را از حرف زدن با منکرین نگهدار و چنین روزه¬ای در بنی اسرائیل بوده است و آن کاملاً عقلی است که شخص چند روز مثلا دَم از سخن فرو بندد و به جای آن فکر کند.
صوم در اصطلاح فقهی عبارت است از: خودداری همراه با قصد عبادت از خوردن و آشامیدن و روابط زناشویی و سایر چیزهایی که روزه را باطل می¬کنند از طلوع فجر تا غروب آفتاب به خاطر کسب رضای پروردگار می¬باشد.
آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره، 183) دلیل واجب بودن روزه است.
رسول خدا(ص) نیز فرمودند: اسلام بر پنج پایه بنا شده است: گفتن شهادتین یعنی ایمان به خدا و رسولش، برپاداشتن نمازهای پنج¬گانه، پرداخت زکات اموال، گرفتن روزه ماه رمضان و انجام دادن حج بیت¬الله.
جایگاه و فضیلت روزه
1. پاداش اخروی روزه¬داران: خداوند روزه¬داران را وعده بخشش و اجر عظیم می¬دهد و می¬فرماید: «مردان روزه¬دار و زنان روزه¬دار، مردان پاک¬دامن و زنان پاک¬دامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می¬کنند، خداوند برای همه آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است» (احزاب، 35).
2. خداوند پاداش روزه¬دار: ابوهریره روایت می¬کند که رسول خدا(ص) از قول خداوند فرمودند: هر کار فرزندان آدم برای خودشان  است، ولی روزه گرفتن آنها برای من است و من مزد و پاداش آنها را کامل می-دهم.
3. روزه سپری در برابر شیطان: رسول خدا(ص) فرمودند: «الصِّیامُ جُنَّةٌ، إذا کانَ أحَدُکُم صائِما فَلا یَرفَث و لا یَجهَل، فَإِنِ امرُؤٌ قاتَلَهُ أو شاتَمَهُ، فَلیَقُل: إنّی صائِمٌ، إنّی صائِمٌ»؛ «روزه، سپر است. هرگاه یکى از شما روزه بود، پس دشنام ندهد و نابخردى نکند و نیز اگر کسى با او به جنگ برخاست و یا دشنامش داد، بگوید: من روزه‏ام، من روزه‏ام» (ابی¬داود، ج2، ص307، ح2363).
4. خوشحالی روزه¬دار در قیامت: «قال رسول الله: والّذی نفس محمدٍ بیده لخلوف فَم الصائم اطیب عندالله یوم القیامه من ریح المسک و للصائم فرحتان یفرحهما اذا إفطر فرح بفطره و اذا لقی ربه فرح بصومه» (رواه احمد و مسلم و نسائی)؛ «رسول خدا فرمودند: قسم به خدایی که جان پیامبر در دست اوست، بوی دهان روزه¬دار خوشبوتر از هر نوع عطر است در نزد خدا و برای روزه¬دار دو خوشحالی است، یکی وقتی که افطار می¬کند؛ یعنی همه غذاها برای او لذت¬آور است و خوشحالی دوم زمانی که در قیامت به همراه روزه خود با معبودش ملاقات می¬کند».
5. روزه، شفیع انسان در قیامت: «عن عبدالله ابن عَمرو أنّ النبی(ص) قال: الصیام و القرآن انی ربّ متعته الطعام و الشهوات بالنهار فشفعتی فیه و یقول القران متعته النوم باللیل فشفعتی فیه فیشفعان» (رواه احمد به سند صحیح به نقل از سایت ندای اسلام)؛ «روزه و قرائت قرآن در روزه قیامت از صاحبش در حضور خداوند شفاعت می¬کند و این شفاعت قبول می¬گردد».
6. روزه دری از درهای بهشت: «عن سهل بن سعد أن النبی(ص) قال: إن للجنة باباً یقال له الریان یقال یوم القیامة أین الصائمون، فإذا دخل آخرهم أغلق ذلک الباب» (رواه بخاری و مسلم)؛ «از سهل بن سعد روایت شده که رسول خدا فرمودند: برای بهشت دروازه¬ای است به اسم ریّان و از آن دروازه صدایی شنیده می¬شود که می¬گوید ای روزه¬داران دنیا بفرمایید. وقتی همه روزه¬داران وارد می¬شوند، در بسته می¬شود».
7ـ روزه موجب آمرزش گناهان: «عن أبی هریرة قال: قال رسول الله(ص): مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» (بخاری، ح2014)؛ «از ابوهریره روایت شده است که پیامبر(ص) فرمود: هرکس از روی ایمان و امید به کسب ثواب ماه رمضان را روزه بگیرد، گناهان گذشته¬اش بخشیده می¬شود».
8ـ در رمضان دروازه‌های بهشت گشوده و دربهای جهنم بسته: «عن أَبی‌هُرَیْرَةَ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ(ص): ‌إِذَا دَخَلَ رَمَضَانُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ، وَغُلِّقَتْ أَبْوَابُ جَهَنَّمَ، وَسُلْسِلَتِ الشَّیَاطِینُ» (همان، ح3277)؛ «ابوهریره می‌گوید، پیامبر فرمود: وقتی رمضان از راه می‌رسد، دروازه‌های بهشت گشوده و دربهای جهنم بسته می‌گردد و شیاطین به زنجیر کشیده می‌شوند».
تاریخچه روزه
تاریخچه روزه در ادیان قبل از اسلام سابقه¬ای طولانی دارد و با شرایط ویژه¬ای و با انواع خاصی مثل روزه سکوت وجود داشته است، مثل روزه حضرت مریم(ع). از لحن آیه برمی¬آید که روزه سکوت برای قوم مریم شناخته شده بوده، اما این نوع روزه در اسلام مشروع نیست (مکارم شیرازی، ج13، ص45).
از تورات و انجیل فعلی نیز برمی¬آید که روزه در میان یهود و نصارا بوده و اقوام و ملل دیگر هنگام مواجه شدن با حزن و اندوه روزه می¬گرفتند، چنانچه در قاموس کتاب مقدس آمده است و نیز از تورات برمی¬آید که موسی(ع) چهل روز روزه داشته است. چنان که در تورات موجود است، هنگام برآمدنم به کوه که لوحهای سنگی یعنی لوحهای عهدی که خداوند با شما بست بگیرم، آنگاه در کوه چهل روز و چهل شب ماندم نه نان خوردم و نه آب نوشیدم (تورات سفر تثنیه، فصل 9، شماره 90) و همچنین یهود هنگام توبه و طلب رضایت خداوند، روزه می¬گرفتند. قوم موسی(ع) غالباً در موقعی که فرصت یافته می¬خواستند اظهار عجز و تواضح در حضور خدا نمایند، روزه می¬گرفتند تا به گناهان خود اعتراف نموده و به واسطه روزه و توبه رضای خدا را تحصیل نمایند. روزه اعظم با کفاره محتمل است که فقط روزه یک روز سالیانه مخصوصی بود که میان طائفه یهود مرسوم بود (قاموس کتاب مقدس، ص428).
حضرت مسیح نیز چنان که از انجیل استفاده می¬شود، چهل روز روزه داشته است (آنگاه عیسی از قوّت روح به بیابان برده شد تا ابلیس او را امتحان نماید. پس از چهل شبانه¬روز، روزه داشته عاقبت امر گرسنه گردید (انجیل متی، باب چهارم، شماره 1-2). حضرت مسیح نیز فرمودند که شاگردانش در نبودن او روزه خواهند داشت. حواریان آن حضرت نیز در موقع لزوم روزه را منظور و معمول می¬داشتند (انجیل متی، 6/16؛ رساله رومیا).
در فضیلت شب قدر همین بس است که در چهار جا به آن اشاره و آیه آمده است: 1. «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» (قدر، 1). 2. «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ» (دخان، 3). 3. «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآَنُ» (بقره، 185). 4. «وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ» (انفال، 41).
قرآن را ماه مبارک رمضان و در دهه آخر از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل کرد و از آنجا توسط جبرئیل امین به مدت رسالت آن بزرگوار بر قلب پاکش نازل کرد: «لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (واقعه، 79)؛ «هیچ دست ناپاک به قرآن نرسیده و این قرآن پاک و پاکیزه است».
امتیاز ماه رمضان
علت اینکه ماه رمضان برای روزه گرفتن انتخاب شده، حتی به خاطر این است که این ماه بر سایر ماهها برتری دارد، در آیه مورد بحث نکته برتری آن هم بیان شده که قرآن کتاب هدایت و راهنمای بشریت که با دستورات و قوانین خود روشهای صحیح را از ناصحیح جدا کرده و دستور سعادت انسانها را آورده است، در این ماه نازل گردیده است و در روایات اسلامی نیز چنین آمده که همه کتابهای بزرگ آسمانی تورات، انجیل، زبور و صحف و قرآن در این ماه نازل شده¬اند (مکارم شیرازی، ج1، ص462).
رسول خدا(ص) فرمودند: «وقتی شما از کارهای زشت دوری کنید، خداوند لغزشهای بین نمازها و بین جمعه¬ها و از این رمضان تا رمضان آینده را نادیده می¬گیرد، البته حقوق الناس را شامل نمی¬شود» (مسلم).
از رسول خدا(ص) روایت شده است: «من صام رمضان ایماناً و احتساباً غفرله ما تقدم» (رواه احمد و نسائی)؛ «کسی که روزه ماه مبارک رمضان را از روی اخلاص و یقین روزه بگیرد، تمامی گناهانش بخشیده می¬شود».
آثار روزه¬داری
در آموزه¬های دینی به اهمیت و آثار و پیامدهای مثبت هیچ عبادتی همانند روزه اشاره نشده است. روزه عملی است که در صورت تحقق دقیق، با توجه به شرایط و معیارهای یک روزه واقعی، نتایج گرانبهایی در امور روحی، روانی، معنوی و بهداشتی برای فرد و اجتماع به ارمغان می¬آورد. در اینجا به برخی از آثار اجتماعی و بهداشتی آن اشاره شود که با هم آن را از نظر می¬گذرانیم:
الف) آثار اجتماعی روزه
1. درس برابری و برادری: یکی از آثار اجتماعی روزه، درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است؛ زیرا با انجام این دستور مذهبی افراد برخوردار، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمی¬یابند و هم با صرفه¬جویی در غذای شبانه¬روزی خود می¬توانند به کمک آنها بشتابند. امام صادق(ع) نیز با اشاره به این پیامد نیکوی روزه می¬فرماید: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر؛ خداوند روزه را از آن رو واجب کرد که دارا و محتاج در آن برابر گردند». ارزش این توجه به نیازمندان تا جایی است که پیامبر مهر و رستگاری، ماه مبارک رمضان را چنین توصیف می¬کنند: «رمضان شهر الله و هو ربیع الفقراء؛ رمضان ماه خدا و بهار فقیران است» (ثواب الأعمال، ج5، ص۸۴).
2. ترویج فرهنگ دینی: روزه دارای فرهنگ مخصوص خود بوده و روزه¬داران در ماه مبارک رمضان، بیشتر با واژه¬های مربوط به این فرهنگ سر و کار پیدا می¬کنند. طبق تحقیقات در ماه مبارک رمضان، چهارصد واژه همگام با فرهنگ روزه بین ده تا سه برابر بیشتر از سایر ماهها به کار می¬روند؛ واژه¬هایی چون ببخشید، عذر می¬خواهم، تلاوت، صدقه، انفاق، خیرات، احسان، نماز، روزه، دستگیری، فقرا و ... . از بهار خاصی برخوردار می¬گردند (مؤمنی، «آثار اجتماعی روزه»، سایت تبیان).
3. رشد عواطف: در ماه رمضان به دلیل کم خوردن و کم شدن شکم بارگیها، آمادگی برای رشد عواطف انسانی فراهم می¬آید. در این زمان، فرصت بسیار ارزشمندی برای پرورش فضائل انسانی به وجود می¬آید.
پیامبر(ص) سفارش می¬کنند که مسلمانان در ماه مبارک رمضان اموری را رعایت کنند:
«وَ تَصَدَّقُوا عَلی فُقَرائِکُمْ وَ مَساکینِکُمْ وَ وَقِّرُوا کِبارَکُمْ وَارْحَمُوا صِغارَکُمْ» (مجلسی، ج93، ص342)؛ «بر فقراء و بیچارگانتان ببخشید، به بزرگانتان احترام کنید، به کوچک¬ترهایتان محبّت کنید و با خویشانتان ارتباط برقرار کنید».
در جای دیگر می¬فرمایند: «تَحَنَّنُوا عَلی اَیْتامِ النّاسِ یُتَحَنَّنُ عَلی اَیْتامِکُمْ» (همان، ص341)؛ «بر یتیمان مردم مهربان باشید تا به یتیمان شما رحم کنند».
همچنین در مورد اطعام روزه¬داران می¬فرمایند: «مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صائِماً مُؤْمِناً فی هذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِنْدَ اللهِ عِتْقُ نَسِمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضی مِنْ ذُنُوبِهِ» (همان)؛ «کسی که روزه¬دار مؤمنی را در ماه رمضان افطاری دهد، نزد خداوند اجر آزاد سازی بنده¬ای دارد و موجب بخشش همه گناهان گذشته¬اش می¬شود».
روحانیون می¬توانند برای هریک از رفتارهای عاطفی روزی را مقرر، و سعی کنند مردم را به این امور خیر ترغیب نمایند؛ مثلاً در یک روز از صله رحم بحث شده، مقرر گردد مخاطبان تا فردا حداقل به دیدار دو مورد از اقوام خود بروند و ... .
4. مواسات و همدردی با بینوایان: تحمل تشنگی و گرسنگی هرچند مدت اندکی باشد، آدمی را به یاد بینوایان می¬اندازد و روحیه مهربانی و کمک به هم¬نوع و بذل و بخشش و سخاوت نسبت به دیگران به ویژه افرادی که از نظر معیشتی در سطح پائین¬تری قرار دارند را در وجود آدمی زنده می¬کند.
خفتگان را خبر از عالم بیداری نیست/ تا غمت پیش نیاید غم مردم نخوری
روزه¬دار با چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی، وضعیت اسف¬انگیز و فشارهای اقتصادی محرومان را بهتر درک می¬کند و همین نکته او را به یاری مستمندان وادار می¬سازد و بدین ترتیب، زمینه برای کاهش فاصله بین ثروت¬مندان و تنگدستان فراهم می¬گردد. از امام جعفر صادق(ع) نقل شد که فرمودند: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر؛ روزه در اسلام واجب شد تا فقرا و اغنیا‌ یکسان و برابر گردند» (مکارم شیرازی، ج1، ص457).
روزه ماه رمضان یکی از تعالیم شگفت اسلام است که با آداب و شرایط خاص خود علاوه بر فواید معنوی و جسمی که دارد، فرد مسلمان را در یک تجربه واقعی از گرسنگی و محرومیت قرار می¬دهد و بدین وسیله حس همدلی و هم¬دردی با نیازمندان را در او زنده می¬کند.
5. ایجاد امنیت اجتماعی: انسان مسلمان در زمانی که روزه¬دار است، تلاش می¬کند بخشی از گناهان خود را ترک کند، به ویژه گناهی که مربوط به حوزه زندگی اجتماعی می¬شود. آمارهایی که همه ساله توسط مقامات انتظامی درباره کاهش روند جرم در ماه رمضان اعلام می¬شود، گواه بر این مطلب است.
6. استحکام پیوندهای خانوادگی و دوستی: بدون تردید یکی از عوامل تقویت روابط اجتماعی، رفت و آمدهایی است که بین دوستان و خویشان صورت می¬گیرد. تأکیدات اولیای دین بر افطاری دادن در این ماه شریف و سفارش بر اجابت دعوت دیگران، از عواملی است که در بهبودی و تقویت روابط دوستانه مؤثر است. امام صادق(ع) می¬فرماید: «ثواب افطاری دادن تو به برادر مسلمانت و شادمان کردن او، برای تو از اجر روزه¬ات بیشتر است».
از جمله وظایف مؤمن روزه¬دار آن است که در این ماه باید در اخلاق فردی و اجتماعی خود تجدیدنظر کند. احترام به سالمندان، ترحم بر کوچک و بزرگ، صله ارحام بخشی از توصیه¬های گران¬سنگ پیامبر(ص) در خطبه آخرین جمعه ماه شعبان است.
ب) آثار بهداشتی روزه
رسول خدا فرمودند: «صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا سالم باشید» (نهج الفصاحه، ص345).
درست است که آدمى تاب گرسنگى زیاد را ندارد، و اسلام هم نخواسته است که انسان خود را در زحمت تحمل گرسنگى زیاد قرار دهد، بلکه در بعضى روایات رسیده است: «اللهم اعوذبک من الجوع‏؛ خدایا از گرسنگى به تو پناه مى‏برم»، ولى در عین حال باید متوجه بود که مقدارى از گرسنگى براى انسان لازم است و فوائد بسیارى دربر دارد و برعکس پرخورى بیمارى زیادى به همراه مى‏آورد. انسان برای تندرستى، باید کمتر غذا مصرف کند و هنوز اشتها تمام نشده، دست از غذا خوردن بکشد، به تجربه ثابت شده است افرادى که کم مى‏خورند، از کسانى که همیشه سیر مى‏خورند، سالم‏تر مى‏باشند و تندرست‏تر هستند.
پیامبر در روایتی معده را مرکز همه دردها معرفی نموده و فرمودند: «المعده بیت کل داء و الحمیه راس کل دواء؛ معده خانه تمام دردها است و امساک بالاترین داروها» (مجلسی، ج14).
حضرت علی(ع) درباره حکمت روزه در نهج البلاغه مى‏فرماید: «و مجاهدة الصیام فى الایام المفروضات، تسکینا لاطرافهم؛ کوشش در گرفتن روزه در روزهاى واجب، براى آرام ماندن دست و پا و اندام دیگر است» (نهج البلاغه، خطبه 192).
الکسی سوفورین دانشمند روسی می¬نویسد: «در طب امروز و همچنین در طب قدیم اثر معجزه¬آسای امساک در درمان انواع بیماریها به هیچ وجه قابل انکار نیست و کمتر طبیبی است که در نوشته¬های مشروح خود اشاره¬ای به این حقیقت نکرده باشد؛ زیرا می¬دانیم عامل بسیاری از بیماریها، زیاده¬روی در خوردن غذاهای مختلف است؛ چون مواد اضافی، جذب نشده به صورت چربیهای مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربی و قند اضافی در خون باقی می¬ماند و در این حال بهترین راه برای مبارزه با این بیماریها نابود کردن این امراض از طریق امساک است. به علاوه یک نوع استراحت است؛ یعنی اینکه دستگاههای گوارش و سرویس کردن آنها را فراهم می¬سازد و با توجه به اینکه این دستگاهها حساس¬ترین دستگاههای بدن هستند و در تمام سال به طور دائم مشغول کارند، این استراحت برای آنها نهایت لزوم را دارد. بدیهی است شخص روزه-دار طبق دستور اسلام به هنگام افطار و سحر نباید در غذا زیاده¬روی کند تا از این اثر بهداشتی نتیجه کامل را بگیرد، در غیر این صورت ممکن است نتیجه مطلوب گرفته نشود» (روزه، روش نوین، ص65).
درمان از طریق روزه فائده ویژه¬ای برای درمان کم¬خونی، ضعف روده¬ها، التهاب بسیط و مُزمن دملهای خارجی و داخلی، سل، اسکلیوز، روماتیسم، نقرس، بیماریهای چشم، مرض قند، بیماریهای کبد و کلیوی دیگر دارد.
امروزه تأثیر مثبت روزه بر بسیاری از بیماریها به اثبات رسیده است، مهم¬ترین این بیماریها عبارتند از: امراض دستگاه گوارش از قبیل التهاب حاد معده، چاقی، آسم، اختلالات روانی و اخلاقی (طب قرآن، ص214). اگر آداب روزه را همان¬طور که شارع مقدس تکلیف فرموده و رسول خدا برای ما سنت قرار داده به جا آورده شود، می¬تواند بهترین روش درمانی با گرسنگی باشد. دکتر بارسیلوس اتریشی و دکتر هلبا بیماران خود را چند روز از خوردن غذا منع می¬کردند و سپس برای آنها غذاهای سبک تجویز می¬نمودند (همان، ص211).
مجراى نفوذ شیطان را با روزه ببندید
از نظر بهداشت روانی، روزه مانع نفوذ شیطان در درون انسان است. پیامبر در این رابطه می¬فرمایند: «ان الشیطان لیجرى من ابن آدم مجرى الدم فضیقوا مجاریه بالجوع‏»، «شیطان جریان مى‏یابد و نفوذ مى‏کند در فرزندان آدم، مانند جریان خون در بدن، پس مجارى شیطان را در وجود خود به واسطه گرسنگى؛ یعنى روزه تنگ نمایید (محمدی ری شهری، ماه خدا، ج1).
منهیات در ماه رمضان
یکی دیگر از مسائل بزرگ روزه¬داری حفظ همه شئونات اسلامی است که انسانی که خود را به عنوان روزه-دار تلقی می¬کند، همه بدنش در این عبادت معنوی قرار بگیرد، نه اینکه فقط خود را از خوردن و آشامیدن نگهدارد. رسول خدا(ص) فرمودند: «رُبَّ صائم لیس له مِن صیامه الاّ الجوع و رُبّ قائم لیس له من قیامه الا السِهر» (ابن¬ماجه و حاکم)؛ «برای اکثر روزه¬داران و نمازخوانان فقط گرسنگی و بیداری نصیبشان می¬شود؛ چون در حین روزه بودن و نماز خواندن خود را از محرمات حفظ نکردند.
1. پرهیز از روزه¬خواری
لازم است در ماه مبارک رمضان که مسلمانان موظف به گرفتن روزه و رعایت حریم الهی هستند، از روزه-خواری بپرهیزند و به عواقب آن توجه کنند. امام صادق(ع) فرمودند: «مَنْ اَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ خَرَجَ رُوحُ الْایمانِ مِنْهُ» (حر عاملی، ج10، ص245)؛ «کسی که یک روز از ماه رمضان را بخورد، روح ایمان از او خارج می¬شود».
همچنین رسول خدا(ص) فرمودند: «مَن افطر یوماً مِن رمضان فی عند رخصه رخصها الله له لم یقض عنه صیام الدهر کله و اِن صامه» (ابوداود و ترمذی)؛ «اگر کسی در ماه رمضان بدون هیچ عذری دست به روزه-خواری بزند، آن شخص بر ذمه خدا هیچ چیزی ندارد و اگر او همه زمان را روزه بگیرد، باز هم تلافی یک روزه ماه رمضان نخواهد شد».
2. پرهیز از دروغ و گناه
تقوا و پاکیزگی و دوری از رذایل اخلاقی از مهم¬ترین فلسفه¬های تشریع روزه است، بنابراین علاوه بر حفظ دهان، شکم و دامن از آلودگی، باید از ابتلا به امراض روحی و قلبی پرهیز نمود. رسول خدا(ص) فرمودند: «وقتی شما در ماه رمضان روزه دارید، به کسی ناسزا مگویید و سر و صدا راه نیندازید و کارهای نادانی از خود بروز ندهید و اگر کسی در ماه رمضان به شما حرف ناسزایی گفت و یا جنگی کرد، بگویید من روزه¬دار هستم». یعنی شما در یک عبادت بسیار بزرگی هستید، احترام این عبادت و خود را نگهدارید.
رسول خدا در فرازی دیگر از سخنان گران¬سنگ خود در رابطه با اهمیت ترک دروغ از روزه¬دار فرمودند: «مَن لم یَدَع قول الزور و العمل به فَلَیس لله حاجه فی أن یدع طعامه و شرابه»؛ «هرکسی دروغ را درک نمی¬کند، پس خدا نیاز ندارد که خود را گرسنگی بدهد، پس روزه گرفتن به همراه دروغ فایده ندارد».
آداب روزه
هر کار باید در آن نظام باشد امام سید سابق می¬فرماید: «یستحب للصائم آن یُراعی فی صیامه الاداب»؛ «برای شخص روزه¬دار خوب است که مواردی را هم در زمان روزه¬دار بودنش مراعات کند».
1. سحرخیزی: از بهترین و ارزشمندترین ساعات شبانه¬روز وقت سحر است که دارای برکات معنوی بی¬نظیر است. همان¬گونه که حافظ می¬گوید:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند/ وندران ظلمت شب آب حیاتم دادند
انس که خادم رسول خدا(ص) بود، می¬گوید: رسول خدا(ص) فرمودند: «تَسَحّروا فاِنّ فی السحور برکة» (رواه بخاری)؛ «سحرخیز باشید که در سحرخیزی برکت فراوان است». بنابراین از آداب رمضان این است که در موقع سحر برخیزید و غذایی تناول کنید که در آن کار برکتی است.
در حدیثی دیگر که امام احمد بن حنبل روایت کرده می¬گوید: «خوردن و نوشیدن غذا در سحر به زیاد بودن و کم بودن آن نیست، فقط فعل رسول خدا و سنت او انجام شود، ولو اینکه به یک جرعه آبی باشد، چون که خداوند و ملائکه بر کسانی که سحری می¬خورند، درود و رحمت می¬فرستند».
2. تعجیل در افطار: «اَنّ النبی صلی الله علیه و آله قال لا یزالُ الناس بخیر ما عجّلو الفطر» (رواه بخاری و مسلم)؛ «رسول خدا چون انسانی بس مهربانی بودند، در ماه رمضان همیشه در زمان افطار غروب خورشید خیلی انتظار اینکه هوا تاریک شود را نمی¬کشیدند و افطار می¬کردند». ایشان روزه خود را با خرما و آب شروع می¬کردند و در زمانی که می¬خواستند روزه خود را باز کنند، می¬فرمودند: «اللهم لک صمت و بک آمنت و علی رزقک افطرت» (ترمذی)؛ «خدایا برای تو روزه گرفتم و به تو ایمان دارم و با روزی تو افطار می-کنم». با گفتن این الفاظ عجله و شتاب از انسان دور می¬شود و یک آرامش خاصی برای روزه¬دار به وجود می¬آید.
3. عبادت: یکی دیگر از آداب در ماه رمضان عبادت است و نمازی است به اسم تراویح که اهل¬سنت هر شب 20 رکعت با جماعت می¬خوانند و قرآن عظیم الشان را در این نماز ختم می¬کند و یک شور خاصی در شبهای رمضان در بین جوانان دیده می¬شود که جمع این رکعات 600 می¬باشد، ولی در نزد مذهب امامیه تعداد رکعات نماز نافله در ماه رمضان 1000 رکعت می¬باشد، که به صورت انفرادی و فرادا خوانده می¬شود؛ چون در نزد امامیه نماز نافله با جماعت صحیح نیست.
چه کسانی اجازه خوردن روزه را دارند؟
از ابن¬عباس(رض) روایت شد که درباره آیه: «وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ» (بقره، 184)؛ می-فرماید: این آیه منسوخ نیست و در شأن پیرمردان و پیرزنان است که توانایی روزه گرفتن را ندارد و یا مریضی که امید خوب شدن را ندارد. اگرچه بعضیها گفته¬اند که این آیه منسوخ است به «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ» (بقره، 185) و اجازه روزه خوردن برای مسافر و زن باردار و زن شیرده که بچه به شیر دارد. این افراد باید بعداً روزه را قضایی به جا آورند، ولی پیرمردان و پیرزنان و مریضان ناامید، فدیه بدهند به اندازه فدیه و صدقه فطر (سابق، ج1، ص326).
خانمهایی که در ماه رمضان عادت ماهانه می¬شوند و یا زایمان می¬کنند، روزه را باید بعداً قضایی به جا آورند، ولی نمازشان بخشیده است و حق روزه گرفتن در این ماه را در زمان مریض بودن ندارند (حدیث از نجاری).
روزهایی که در اسلام روزه گرفتن حرام است
1. روزه گرفتن روز عید فطر، یکم شوال. 2. روزه گرفتن روز دهم ذی الحجه، عید قربان. 3. روزهای 11 و 12 و 13 ذی الحجه که مشهور است به ایام تشریق (تشریق یعنی پختن گوشتهای شتر در ایام حج) (رواه احمد).
روزه  قضای رمضان
کسانی که به هر دلیل نتوانسته¬اند در ماه مبارک رمضان روزه بگیرند مانند افرادی که مسافر بودند، مریض بودند و مسائلی مثل مسائل بانوان داشتند، می¬توانند در طول سال روزه قضایی خود را بگیرند و در این قول کلیه فقها با هم متفقند. عبدالله ابن عمر(رض) از قول پیامبر روایت می¬کند که رسول خدا(ص) فرمودند: «اِن شاء فرَّق ان شاء تابع»؛ به این معنی که کسانی که روزه را با عذر شرعی خورده¬اند و در زمانی مناسب می-خواهد روزه¬های قضایی خود را بگیرد، می¬توانند پشت سر هم و یا با فاصله باشد این کار را انجام دهند، اختیار در دست خودشان است، ولی ترک آن گناه کبیره است، ولی کسانی که عمداً دست به روزه¬خوری زده-اند، باید برای هر روز یا 60 روز پی در پی روزه بگیرند، یا 60 مسکین را طعام و یا لباس بدهند (سابق، ج1، ص346).
شخصی از رسول خدا(ص) درباره روزه¬ای که عمداً خورده بود، سؤال کرد، رسول خدا(ص) فرمود: «یا غلامی را آزاد کن یا 60 روز متوالی روزه بگیر و یا 60 فقیر را طعام بده و این حکم فقط برای 1 روز می-باشد» (رواه مسلم).
کسی که مرده و بر گردن او روزه قضایی است
در نزد شافعیه مستحب است که ولی او از جایش روزه بگیرد. در نزد ابوحنیفه بلکه باید کفاره روزه و نماز میت داده شود. در کتاب ردّ المحتار علی الدّر المختار (ابن¬عابدین، ج2، ص465) که از بزرگ¬ترین متون فقهی احناف می¬باشد، آمده است که ایشان می¬فرماید: «و لو مات و علیه صلوات فائته و او صی بالکفارات یعطی لکل صلاه نصف صاع من بُر کالفطره و کذحکم المرتر و الصوم»؛ «اگر کسی فوت شد و بر گردن او نمازهای قضایی می¬باشد و او سفارش بکند که از ثلث مالش برای هر نمازی حداقل 5/2 کیلوگرم گندم به مساکین پرداخت کند و همین حکم باید درباره کسانی که روزه قضایی دارند هم اجرا شود». ولی باید بگویم که این مسئله در بین اهل¬سنت به فراموشی گذاشته شده است. در کتاب العقیده الطحاوی شرح ابن ابی الحز النحفی ص457 آمده است: «عن عائشه أن رسول الله صلی الله علیه و آله قال من مات و علیه صیام صام عنه ولیّه؛ ولکن ابوحنیفه رحمه الله قال بالإطعام عن المیت دون صوم عنه»؛ روایت عایشه دلالت بر روزه گرفتن از جای مرده دارد، ولی در نزد احناف باید برای روزه¬های قضای میت و حج، می¬شود از جای متوفی هم احرام بست و هم به فقرا کفاره داد.
در نزد اهل تشیع چنین است: «بعد از مرگ انسان، می¬شود برای نماز و عبادتهای دیگر او که در زندگی به جا نیاورده، دیگری را اَجیر کنند و به او مزد دهند که آنها را به جا آورد و اگر کسی بدون مزد هم آنها را انجام دهد، صحیح است» (توضیح المسائل امام خمینی(ره)، ص205، مسئله 1533).